PIĘKNI / Liceum / Wymagania programowe z filozofii

Filozofia jest przedmiotem, który uczeń liceum może wybrać i być z niego klasyfikowany.

Założenia programowe

Filozofia jest dyscypliną humanistyczną, która stanowi fundament innych nauk, również ścisłych. Źródła dociekań filozoficznych zwykło się upatrywać (również w książkach dla dzieci i młodzieży) w zdziwieniu światem, ciekawości i pragnieniu poznania. Zadaniem nauczyciela jest rozbudzanie i pielęgnowanie tego rodzaju postawy w młodym człowieku. Prowadzący zajęcia z filozofii często próbują przedstawić uczniom historię filozofii: kolejne nazwiska, spory, hermetyczne rozumowania i trudne pojęcia. Byłoby lepiej, gdyby nauczyciel filozofii próbował utrzymać pewien stan harmonii między wiedzą filozoficzną a filozofowaniem podczas zajęć z filozofii. Program nauczania tej dziedziny nie ma charakteru chronologicznego wykładu o poszczególnych filozofach i kierunkach filozoficznych. Szczególnie dlatego, że uczniowie na tym etapie życia zadają sobie fundamentalne pytania, które zarazem stanowią oś rozmaitych rozważań filozoficznych. Warto zaproponować uczniowi taki zestaw zagadnień i problemów, który odpowiada jego potrzebom pogłębiania wiedzy o sobie i świecie, a nie wykład z historii filozofii. Poza tym program nauczania filozofii jest skonstruowany w taki sposób, żeby współgrać z problemami poruszanymi na zajęciach z innych przedmiotów, szczególnie humanistycznych, ale nie wykluczając przedmiotów ścisłych (np. pewne elementy logiki i myślenie matematyczne, zagadnienia ontologiczne i fizyka).

Niniejszy program ma charakter modułowy, składa się z trzech bloków. Pierwszy z nich to próba omówienia narzędzi i metod, jakimi posługuje się filozofia. W drugim bloku zagadnień podstawą namysłu jest świat, a zatem można tu wprowadzić rozważania ontologiczne i epistemologiczne. Natomiast trzeci blok zagadnień koncentruje się na człowieku jako przedmiocie namysłu filozoficznego i stanowi punkt wyjścia do rozważań ontologicznych, epistemologicznych oraz estetycznych i etycznych. Wydaje się, że zaprezentowany sposób przedstawienia zagadnień filozoficznych może zachęcić uczniów do rozważań nad rozmaitymi ważkimi problemami i nie odstrasza hermetycznością pojęć i dużą ilością materiału do przyswojenia.

Bardzo istotnym elementem nauczania filozofii w szkole ponadgimnazjalnej, szczególnie z uwagi na perspektywę egzaminu maturalnego, jest umiejętność krytycznej analizy tekstu. Jest to bardzo ważna umiejętność nie tylko z punktu widzenia filozofii, lecz także języka polskiego, historii, wiedzy o społeczeństwie czy etyki. Dlatego jednym z głównych celów zajęć z filozofii jest nauka, jak odróżnić opinię od faktu, tezę od hipotezy, jak krytycznie ustosunkować się wobec cudzego tekstu lub cudzej wypowiedzi, jak argumentować i podawać kontrargumenty. Umiejętności te z pewnością okażą się pomocne na innych lekcjach, a także podczas egzaminu maturalnego. Poza tym szczególnie istotna jest umiejętność krytycznej analizy tekstów kultury, którą uczniowie, jako jej uczestnicy, powinni posiąść. Dlatego rozmaite rozważania filozoficzne również powinny znaleźć swoje odniesienie do zjawisk zachodzących we współczesnej kulturze. Podczas lekcji filozofii warto nie tylko czytać dzieła filozoficzne, lecz także krytycznie przyjrzeć się aktualnym wydarzeniom na świecie i we współczesnej kulturze. Wydaje się, że w ten sposób uczeń łatwiej przyswoi sobie konieczną wiedzę dotyczącą systemów filozoficznych i jej metod. Jednocześnie nie będzie to jedynie przyswajanie wiedzy, lecz także, a może i przede wszystkim nauka innego spojrzenia na otaczającą rzeczywistość, takiego, które jest twórcze  i umożliwia krytyczne i świadome poznawanie siebie i świata. Zakotwiczenie treści omawianych podczas zajęć z filozofii w doświadczeniu uczniów uatrakcyjnia sposób nauczania, ale przede wszystkim pozostawia nauczycielowi większą dowolność w dopasowaniu programu zajęć do potrzeb uczniów.

Ogólne cele kształcenia i wychowania

Uczeń:

Podejmuje próby filozoficznego myślenia i spojrzenia na rzeczywistość

Poszukuje, odkrywa, analizuje otaczającą go rzeczywistość

Zdaje sobie sprawę z piękna i specyfiki filozofii, jej możliwości poznawczych

Chce być osobą krytycznie myślącą, odpowiedzialną i gotową do zmierzenia się z wyzwaniami współczesnego świata

Przyjmuje postawę refleksyjną wobec otaczającego go świata.

Szczegółowe cele kształcenia i wychowania

Wiedza

Uczeń:

Zdaje sobie sprawę ze specyfiki filozofii jako dziedziny wiedzy

Zna systemy filozoficzne, które zostały przedstawione podczas zajęć z filozofii

Rozpoznaje, na czym polega specyfika logiki i zna sposoby jej zastosowania

Zna różne sposobu filozoficznego opisu świata:  w kategoriach epistemologicznych ontologicznych czy estetycznych

Wyróżnia problemy moralne występujące w najbliższym otoczeniu i na świecie.

Umiejętności

Uczeń:

Umie umiejscowić poszczególne systemy filozoficzne historycznie i powiązać je z poszczególnymi filozofami czy szkołami filozoficznymi

Wyróżnia kategorie logiczne, ontologiczne, epistemologiczne, estetyczne i etyczne

Prowadzi kulturalną dyskusję; odnajduję się w rozmowie, słucha uważnie rozmówców, umie wyrażać własne zdanie  i podawać adekwatne argumenty

Posługuje się poszczególnymi pojęciami we właściwym kontekście

Umie poddać krytycznej analizie tekst filozoficzny czy inny tekst kultury

Adekwatnie posługuje się pojęciami filozoficznymi

Stawia adekwatne pytania w stosunku do tekstów filozoficznych czy innych tekstów kultury, a także w stosunku do rozmaitych zjawisk zachodzących w otaczającym go świecie

Formułuje polemiczne wypowiedzi w stosunku do tekstu wyjściowego bądź wypowiedzi wyjściowej

Umie wskazać sieć nawiązań między danym tekstem filozoficznym a innymi tekstami, myślicielami czy koncepcjami filozoficznymi

Dostrzega problematykę filozoficzną w różnych tekstach kultury.

Treści nauczania i szczegółowe osiągnięcia ucznia

Moduł I Filozofia jako narzędzie myślenia

I

 Filozofia i jej specyfika (zakres zainteresowań, poszukiwanie podstaw pewności, celu istnienia, analizy kategorii dobra, prawdy i piękna).

Omówienie podstawowych dziedzin filozoficznych: ontologii, epistemologii, estetyki, etyki.

Podstawowe informacje z zakresu logiki: zdanie z punktu widzenia logiki, analiza artykułu z gazety pod tym kątem, przesłanka i wniosek, przesłanki ukryte, błędy wnioskowań, wnioskowanie indukcyjne i dedukcyjne, analiza poprawności logicznej tekstu, teza, hipoteza, założenie, opinia – kategorie opisu logicznego tekstów.

II

Podstawy ontologii: czym jest byt i materia?; Czym się różni poznanie naukowe od poznania mitycznego?; rozum fundamentem bytu (Parmenides i Heraklit); Czy można mówić o czymś, że jest subiektywne albo obiektywne; problem relatywizmu; kategoria prawdy – próba podania definicji (Platon i spór z sofistami, Państwo, ks. VII); definicja prawdy według Arystotelesa; problem prawdy we współczesnym świecie – fakt historyczny a fakt medialny; idee wrodzone a tabula rasa; czy kultura stanowi źródło naszych założeń (język jako fundament ludzkiego myślenia, język a relatywizm kulturowy); czy można coś poznać na pewno – sceptycyzm jako metoda.

Wiara i rozum – przeciwieństwo?; Objawienie jako źródło prawdy; Bóg kategorią filozoficzną; Początki świata – kreacja ex nihilo czy emanacja?; analiza fragmentu Wyznań św. Augustyna (rola Boga w kreacji świata, Wyznania, Warszawa 1978, s. 221-225, rozdz. 11, 4-10); logika w myśli średniowiecznej; św. Tomasz – hierarchia bytów, istota i istnienie (odwołania do Arystotelesa); czy można udowodnić, że Bóg istnieje?

III

Wpływ nauki na filozofię w XVII wieku; empiryzm; Co jest pewne na świecie? (Medytacje o pierwszej filozofii, Medytacja III), Kim jest złośliwy demon? Jak przeciwstawić się sceptycyzmowi?; Cogito ergo sum – rozum jako źródło pewnej wiedzy; myślenie indukcyjne Francisa Bacona – eksperyment jako źródło pewności; angielski empiryzm Locke’a, Berkleya i Hume’a; racjonalizm i empiryzm – dwa źródła pewności; Co to jest przedmiot? Fenomeny i noumeny – wprowadzenie do myśli Kanta; metoda krytyczna Kanta.

Naukowość a nauki humanistyczne: analiza historii Hegla, pozytywizm Comte’a; materializm dialektyczny Marksa; nienaukowość filozofii?: Kierkegaard i filozofia oddalenia, filozofia Nietschego, intuicjonizm Bergsona – początki filozofii nieanalitycznej?; O zjawiskach i fenomenach – metoda fenomenologiczna Husserla; wprowadzenie do współczesnej filozofii nauki; Koło wiedeńskie i Wittgenstein – problem języka; falsyfikacjonizm Poppera, Kuhn i przełamywanie paradygmatów w nauce.

Moduł II Filozofia jako wiedza o świecie

I

Mityczne początki świata – chaos i kosmos; Czym jest natura? (odniesienia współczesne); mity o powstaniu świata w różnych kulturach; podobieństwa i różnice w mitach o początku świata w różnych kulturach; początki myśli i kultury zachodniej – starożytna Grecja; o narodzinach filozofii – poszukiwanie prazasady; Tales z Miletu – pierwszy filozof?; Heraklit i zmienność bytu; Pitagoras i liczby; o harmonii – estetyka starożytna; niezmienność bytu  u Parmenidesa; O Demokrycie i atomach; Współczesne wizje powstania świata; Platon i idee (analiza tekstu Państwo, księga VII); alegoria jaskini u Platona – wiedza jako źródło prawdziwego obrazu świata.

Krytyka demokracji przez Platona; Dlaczego Platon wyrzucił artystów z Państwa? (kategoria mimesis); doskonałe państwo według Platona.

Początki chrześcijaństwa; Plotyn i hipostazy; stoicyzm Marka Aureliusza; o sensie świata według św. Augustyna (neoplatoński rodowód myśli św. Augustyna); Biznacjum spadkobiercą antyku, rozwój kultury arabskiej; odkrycie Arystotelesa – Majmonides, Awicenna i św. Tomasz; problem dowodów na istnienie Boga – św. Anzelm i św. Tomasz; Spór o uniwersalia u Piotra Abelarda; o związkach między słowem i przedmiotem;

II

Przemiany w myśleniu o świecie: Kolumb i Nowy świat, odkrycia Kopernika i Galileusza, Giordano Bruno, Marcin Luter i reformacja; jak powinien postępować książę – myśl N. Machiavellego; utopia Tomasza Morusa; skąd wzięło się społeczeństwo i państwo: T. Hobbes – strach i walka jako źródło powstania społeczeństwa (Lewiatan, I, 13), J. Locke i umowa społeczna, J.J. Rousseau i stan natury; trójpodział władzy według Monteskiusza; wolność i tolerancja według Woltera; kategoria bytu w myśli Immanuela Kanta; sądy a priori i a posteriori.

Rewolucja francuska i amerykańska – filozoficzne tło przemian; ideologia w służbie terroru; pozytywizm i rozwój nauki; rozwój przemysłu a przemiany społeczne; kapitalizm a myśl Karola Marksa; komunizm w XX wieku;

III

Narodziny kultury masowej; odbiorca masowy jako nowy użytkownik kultury; przemiany w sztuce XIX wieku (impresjonizm); kategoria kiczu; filozofia i nauki ścisłe (Comte i Spencer); teoria ewolucji Darwina a biblijne początki świata; nowe dyscypliny humanistyczne – psychologia i socjologia; sprzeciw filozofii wobec nauki  F. Nietzschego (Tako rzecze Zaratustra); koniec wieku XIX – pesymizm; teorie naukowe źródłem braku pewnej wiedzy o świecie (teoria względności, mechanika kwantowa)

Obraz świata na początku XX wieku; ontologia i nauka – jak rozumiemy współcześnie kategorię bytu?; materia jako kategoria naukowa i ontologiczna; filozofia jako etyczny wymiar nauki; czy możliwa jest wiedza pewna?; rola języka w poznaniu świata (dekonstrukcja J. Derridy); nauki przyrodnicze i humanistyczne według W. Diltheya; wiedza o świecie a filozofia;

Moduł III Filozoficzne źródła myślenia o człowieku

I

Kim jest człowiek?; Człowiek a zwierzę; Kiedy człowiek zaczął myśleć abstrakcyjnie i tworzyć sztukę?; Język i pismo jako źródła poznania; Człowiek elementem kosmosu – początki greckiej myśli dotyczącej człowieka; W poszukiwaniu wiedzy – Sokrates i metoda maieutyczna; Śmierć Sokratesa (Platon, Obrona Sokratesa); Człowiek jako byt składający się z duszy i ciała a myśl Platona; Katharsis i tragedia grecka; Kategoria arete u Arystotelesa; O uczuciach według Platona i Arystotelesa; hedonizm Epikura; stoicyzm jako postawa wobec świata – myśl Marka Aureliusza; Systemy etyczne w różnych tradycjach religijnych: buddyzm, hinduizm, islam.

Chrześcijańskie źródła filozoficznej refleksji o człowieku; Wolna wola a wszechmoc Boga (św. Augustyn); różne rodzaje wolności; kategoria łaski i zbawienia; średniowieczna wiara szukająca rozumienia; Unde malum?; Grzeszne ciało i czysta dusza?; wolna wola a predestynacja (Luter i Kalwin); zakład Pascala;  Czy człowiek ma wolną wolę?

II

Człowiek jako podmiot – Kartezjusz (Medytacje o pierwszej filozofii); Co stanowi fundament podmiotowości: ciało czy rozum?; Naturalizm La Mettriego, krytyka jaźni Hume’a, teoria podwójnego aspektu Spinozy; Dziki człowiek – natura i cywilizacja w myśli J. J. Rousseau;

Wolność człowieka – wolność, równość, braterstwo a terror rewolucji; Kant i etyka obowiązku (Uzasadnienie metafizyki moralności); imperatyw kategoryczny Kanta; Utylitaryzm według J. S. Milla; Prawa człowieka i szpony kapitalizmu w XIX wieku; Liberalizm J. S. Milla; Świat jako wola w myśli A. Schopenhauera; Nadzieja i rozpacz według S. Kierkegaarda; Czym jest wola mocy według F. Nietzschego?; O nadczłowieku w sensie etycznym; Id, ego, superego – co wiem o sobie (S. Freud, Kultura jako źródło cierpień); Ja i inny – filozofia dialogu (M. Buber, Ja i Ty); Kim jest Inny według Levinasa i Bubera; O samotności  według egzystencjalistów; sens i cel życia (A.Camus, Mit Syzyfa); Czy inny to piekło? – egzystencjalizm J.P. Sartre’a; Językowe odczłowieczanie a zło na masową skalę podczas II wojny światowej; personalizm K. Wojtyły.

III

Utopia i antyutopia (G. Orwell, Folwark zwierzęcy, A. Huxley, Nowy wspaniały świat); Czy żyjemy na najlepszym z możliwych światów? – szczęście człowieka w obliczu współczesnej ekonomii i polityki; Współczesne teorie polityczno-społeczne: H. Marcuse i „nowa lewica”, M. Oakeshott i konserwatyzm, J. Rawls i liberalizm proceduralny; Kultura masowa a współczesne społeczeństwo; O wolności we współczesnym świecie; Filozofia a ograniczenia (E. Fromm, Ucieczka od wolności);

współczesne problemy etyczne: eutanazja, aborcja, granice nauki, zagadnienia medyczne; problem tożsamości – klonowanie, sztuczna inteligencja, troska o środowisko, żywność GMO.

Wymagania:

Uczeń:

Jest aktywny podczas lekcji

Prawidłowo stosuje pojęcia i terminy fachowe poznane podczas zajęć z filozofii

Odrabia prace domowe, przygotowuje się do zajęć: zapoznaje się z materiałami, czyta zadane lektury, samodzielnie szuka informacji z wykorzystaniem różnych źródeł  

Poprawnie argumentuje i formułuje wnioski

Zalicza na ocenę pozytywną prace klasowe – pisze rozprawki, przemówienia, eseje na zadany temat (ocenie podlega poprawność rozumowania, dobór adekwatnych argumentów i poprawność formalna pracy a nie przekonania ucznia) oraz testy; wykazuje się samodzielnym krytycznym myśleniem, oryginalnym podejście do tematu,

 Aktywnie uczestniczy w dyskusjach

Krytycznie analizuje zadane teksty

Angażuje się w prace projektowe, przygotowuje prezentacje na zadany temat

Przewidywane osiągnięcia uczniów

Uczeń:

Zna podstawowe pojęcia filozoficzne z zakresu ontologii (byt, materia, substancja, forma).

Zna podstawowe kategorie epistemologiczne (idealizm, realizm, empiryzm, prawda).

Zna podstawowe terminy z zakresu logiki (rachunek zdań, błąd logiczny, wnioskowanie).

Zna podstawowe kategorie estetyczne (piękno, doświadczenie estetyczne, twórczość, percepcja dzieła sztuki).

Zna podstawowe pojęcia z zakresu etyki (dobro, zło, odpowiedzialność, moralność).

Zna najbardziej istotne kierunki filozoficzne i umie umiejscowić je w historii filozofii.

Wskazuje najważniejszych filozofów; zna ich główne poglądy i zdaje sobie sprawę, w jakich czasach tworzyli oraz umie zaprezentować myśl poszczególnych filozofów na tle epoki.

Zna fragmenty wskazanych mu dzieł filozoficznych.

Adekwatnie posługuje się argumentami oraz zna podstawowe zasady budowania logicznie poprawnej wypowiedzi.

Wydaje sądy, które są efektem głębokiego namysłu nad danym zjawiskiem.

Przyjmuje postawę otwartości i ciekawości świata, a jednocześnie buduje własne stanowisko filozoficzne, które stanowi efekt namysłu nad rozmaitymi zagadnieniami.

Wykazuje się samodzielnością w wydawaniu sądów i opinii oraz krytycznym myśleniem.

Zdaje sobie sprawę z wyjątkowości własnej kultury i szanuje inne kultury, religie czy światopoglądy.